Funs.az məlumat verir ki,Bu il və gələn il ən ciddi iqtisadi risklər investorların cari tendensiyalarda dəyişiklik vəd etmədiyi yerlərdə baş verəcək. “Project Syndicate” nəşrinin müəllifi Kennet Roqof həmin risklərə aşağıdakıları aid edir: Çində iqtisadi artımın resessiyası, beynəlxalq uzunmüddətli real faiz dərəcələrinin artırılması, həmçinin populist iqtisadi siyasətin güclənməsi.
“Problemləriniz nəyisə bilməyəndə deyil, nəyisə bildiyinizə əmin olub, əslində belə olmayanda başlayır”. Bu fikri Mark Tvenin (Mark Twain) adına yazırlar, halbuki o, heç vaxt belə bir şey deməyib. Bu il və gələn ən ciddi iqtisadi risklər investorların cari tendensiyalarda dəyişiklik vəd etmədiyi yerlərdə baş verəcək. Həmin risklərə Çində iqtisadi artımın resessiyası, beynəlxalq uzunmüddətli real faiz dərəcələrinin artırılması, həmçinin populist iqtisadi siyasətin güclənməsi, mərkəzi bankların müstəqilliyinə etimadın azalması daxildir. Sonuncu inkişaf etmiş ölkələrdə “etibarlı” dövlət istiqrazları üzrə faiz dərəcələrinin artırılmasına gətirib çıxaracaq.
Çox güman, Çində əhəmiyyətli resessiya artıq başlayıb. ABŞ prezidenti Donald Trampın apardığı ticarət müharibəsi işgüzar əminliyi sarsıtsa da, bu amil ixrac, investisiya hesabına artımdan daxili tələbat hesabına daha dayanıqlı artıma keçid prosesində olduğu üçün artım tempi artıq zəifləməyə başlayan iqtisadiyyat üçün sadəcə aşağıya doğru əlavə təkan olub. Çin iqtisadiyyatının nə qədər sürətlə resessiyaya məruz qalacağı açıq olaraq qalır; çünki Partiyanın rəhbərliyi altında siyasi sistemin sərt mərkəzləşdirilməsi və istehlakçıların əsas rol oynadığı, uzunmüddətli artım tempinin xeyli aşağı düşə biləcəyi iqtisadi sistemdə desentralizasiya zərurəti arasında qaçılmaz ziddiyyət mövcuddur.
Təəssüf ki, istehlak hesabına artıma keçiddən yayınıb, ixrac və daşınmaz əmlaka investisiya stimulizasiyasını davam etdirmək ideyası da cəlbedici görünmür. Çin artıq bu gün dünyanın dominant ixracatçısıdır və dünyanın nə kifayət qədər bazar məkanı, nə də siyasi səbri var ki, ixrac sahəsində ona əvvəlki artım tempini saxlamağa imkan yaratsın. Çində həyata keçirilən inşaatın böyük bir hissəsi bu sahənin payına düşür.Xüsusilə daşınmaz əmlaka investisiyalar hesabına iqtisadi artımı stimullaşdırmaq da problemli görünür.
Xüsusilə birinci dərəcəli şəhərlərdən kənarda qiymətlərə azalan təzyiq Çin ailələrinin mənzil ehtiyatları hesabına əlavə investisiyanı cəlb etməyi çətinləşdirir. Bəli, ola bilsin, Çin istənilən qərb ölkəsindən dəfələrlə yaxşıdır, bank sektorunda zərəri ictimailəşdirmək mövqeyi tutub, bununla belə, yaşayış mənzilləri və tikinti obyektlərinin qiymətlərində kəskin ucuzlaşmanın öhdəsindən gəlmək, çox güman, son dərəcə çətin olacaq.
Çində iqtisadi artımda yaşanacaq istənilən mühüm resessiya Asiyada başqa ölkələrə, həmçinin inkişaf etməkdə olan idxalçı ölkələrə böyük təsir edəcək. Avropa ölkələri, xüsusilə Almaniya kənarda qalmayacaq. ABŞ Çindən daha az asılıdır, amma maliyyə bazarları və siyasi cəhətdən əhəmiyyətli məhsulların ixracına endirilən zərbələrə görə Çində resessiya ABŞ-a rəhbərliyin düşündüyündən daha ağrılı təsir göstərə bilər.
Az ehtimal olunan, ancaq daha güclü digər xarici risk o halda reallaşa bilər ki, uzunmüddətli beynəlxalq faiz dərəcələrinin neçə illərdir davam edən azalma tendensiyası dəyişsin. Mən yeni ildə sadəcə ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin monetar siyasətinin sərtləşdirilməsindən danışmıram. Bu, problem yaradacaq, lakin əsasən qısamüddətli real faiz dərəcələrinə təsir edəcək ki, onları da zamanla ləğv etmək mümkündür. Daha ciddi risk uzunmüddətli real faiz dərəcələrinin üzləşə biləcəyi şokla əlaqəlidir. Belə ki, hazırda bu faiz dərəcələri müasir tarix dövründə ən aşağı səviyyədə qərarlaşıb (istisna hal kimi II Dünya Müharibəsindən sonrakı maliyyə resessiya dövrünü göstərmək olar, onda bazarlar bugünlə müqayisədə daha az inkişaf etmişdi).
Uzunmüddətli real faiz dərəcələrinin dayanıqlı artımı az ehtimal olunan hadisədir, lakin onu tamamilə mümkün olmayan bir şey kimi qəbul etmək olmaz. Uzunmüddətli faiz dərəcələrinin aşağı düşmə tendensiyasını izah edə biləcək bir çox amil mövcuddur. Amma həmin amillərdən bir neçəsi müvəqqəti ola bilər. Bu zaman müxtəlif mümkün amillərin təsirinin empirik miqyasını müəyyənləşdirmək çox çətindir.
Qlobal faiz dərəcələrinin artmasına gətirib çıxara biləcək müsbət amillərdən biri məhsuldarlığın kəskin yüksəlişidir. Məsələn, Dördüncü Sənaye İnqilabı iqtisadi artım tempinə proqnozlaşdırıldığından daha sürətlə təsir etməyə başlasa, məhsuldarlıq arta bilər. Təbii, bu, ümumilikdə dünya iqtisadiyyatı üçün yaxşı xəbərdir, hərçənd geri qalan regionlar və əhali qrupları üçün mühüm problemlər yarada bilər. Yeri gəlmişkən, beynəlxalq faiz dərəcələrinə artan təzyiq elə də müsbət olmayan amildən də daxil ola bilər: Asiyada iqtisadi artım tempinin kəskin tənəzzül tendensiyası region ölkələrinin adət edilən xarici profisitinin məhdud olmasına və defisitin yaranmasına gətirib çıxaracaq. Lakin qlobal real faiz dərəcələrinin artmasının ən mümkün səbəbi, çox güman, dünyanın bir çox ölkəsində populizm partlayışı olacaq.
Populistlər son illər bazarlar üçün əlverişli iqtisadi siyasəti ləğv edə bilər, bununla da qlobal bazarlarda inkişaf etmiş ölkələrin borcunun nə qədər “etibarlı” olduğuna dair şübhə toxumu əkə bilər. Bu, risk və faiz dərəcələrinə görə mükafatın artırılmasına gətirib çıxara bilər. Dövlətlər yeni vəziyyə adaptasiyanı gecikdirsələr, büdcə kəsirləri artmağa, bazarlar dövlət öhdəliklərindən daha çox şübhələnməyə və hadisələr çıxılmaz hal almağa başlayacaq.
İqtisadçıların çoxu razıdır ki, uzunmüddətli faiz dərəcələrinin hazırda aşağı olması inkişaf etmiş ölkələrin daha çox borc almasına şərait yaradır, halbuki başqa vəziyyətdə onlar özlərinə belə bir şey rəva görə bilməzdi. Lakin dövlət borcunun bu şəkildə artmasının havayı başa gəlməsi ideyası axmaqlıdır. Maliyyə böhranı, kiberhücumlar, pandemiyalar və ya ticarət müharibələrinə sərt şəkildə reaksiya verə bilməmək uzunmüddətli durğunluq dövrünün başlanma riskini əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Ona görə bu, bir çox ciddi elmi tədqiqatın gəldiyi nəticənin səbəblərinə mühüm izahat hesab edilir. Belə ki, araşdırmalar belə qənaətə gəlib ki, yüksək borc səviyyəsi uzunmüddətli iqtisadi artım tempinin zəifləməsi ilə müşayiət olunur.
Gəlirlərin bölüşdürülməsi üzrə mütərəqqi siyasət aparmaq üçün hökumət lazımsız bir şəkildə borca ümid edəndə, bazarların bu ölkələrin iqtisadiyyatlarının yüksək borc dərəcəsindən qurtulmaq üçün uzunmüddətli temp ilə artmaq bacarığına şübhələnməyə başlayacağını təsəvvür etmək çətin deyil. İnvestorların skeptisizmi faiz dərəcələrini narahatedici səviyyəyə kimi artıra bilər.
Əlbəttə, qlobal iqtisadi artım üçün bir çox başqa risk də mövcuddur. Bura ABŞ-da yetişən siyasi xaos, nizamsız “Brexit”, İtaliyada ləngər vuran banklar, geosiyasi gərginliyin artması daxildir.
Lakin bütün bu xarici risklərə görə dünya iqtisadiyyatının artım perspektivləri mütləq pis olmur. ABŞ-da iqtisadiyyatın güclü artımı əvvəlki kimi baza ssenari olaraq qalır. Avropada da artım templəri trenddən yuxarı ola bilər, çünki qitədə uzun müddət davam edən böhrandan sonra iqtisadiyyatın uzun, ləng bərpa prosesi gedir. Çin iqtisadiyyatı artıq uzun illərdir sübut edir ki, ona şübhə ilə yanaşanlar haqlı deyillər.
Beləliklə, 2019-cu il davamlı qlobal artım ili ola bilər. Təəssüf ki, bu il həm də çox əsəbi bir il olacaq.